Kars Mutfağı

Kars deyince akla ilk önce peynir geliyor. Çeşit çeşit peyniriyle Türk yemek kültüründe de önemli bir yere sahip Kars mutfağı.

Geniş bir arazi yapısına sahip olan Kars'ta hayvancılık ve yayla yaşamı oldukça önemli. Yaylalarda kurulan mandıralarda çeşitli süt ürünleri üretiliyor. Özellikle Kars gravyer peyniri, yöre halkının geçim kaynaklarından birini oluşturuyor.

Tarih araştırmacıları Kars'ın adını, Kafkasya'dan gelerek (M.Ö. 130-127) Kars çevresine yerleşen Karsaklar'dan aldığını söylerler. Bir rivayete göre de Horasan'dan göçen Türk boyları, karla örtülü dağların eteklerinde akan sulara ve bu suların oluşturduğu gölcüklere hayran kalmışlar. Buraya yerleşip bölgeye de Karsu adını vermişler. Bu ad, zamanla Kars şeklini almış. Kaşgarlı Mahmut'a göre Kars kelimesi, deve ve koyun yününden yapılan bir çeşit elbise demekmiş. Karsak da derisinden kürk yapılan bir çeşit bozkır tilkisiymiş. Hatta bu hayvanı kendilerine sembol olarak kabul eden Karsaklar da adlarını bozkır tilkisinden almışlar.

Orhan Pamuk, ünlü Kar adlı romanında kendisine ilham veren Kars'ı şöyle anlatmıştı: "Bir zamanlar Türkiye'nin 10 büyük kenti arasında yer alıyordu Kars. Son 70-80 yıllık öyküsünde fakirleşme, yoksullaşma ve nüfusun azalması var. Eskiden kışın donan Kars Çayı'nın üzerinde buz pateni yapılır, yazın da balolar düzenlenirdi. Kars bir zamanlar ülkenin önde gelen ve gelişmiş bir burjuva orta sınıf kültürü olan bir yerdi."

Osmanlı-Rus Savaşı (1877-1878) sonunda 40 yıl Rus işgali altında kalan Kars, o dönemde yapılan muhteşem binalarıyla geçmişi yaşatıyor. Sarıkamış Kış Sporları Merkezi, kış sporları ve kış turizmi açısından Türkiye'nin önemli merkezlerinden biri. Kars'ta görülmesi gereken tarihi eserlerin başında Kars Kalesi geliyor. Birçok kez yıkılıp yapılan kale Saltuklular zamanında yapılmış. Ani Kenti kalıntıları arasındaki surlar, Büyük Katedral, Surp Gregor Kilisesi, Çoban Kilisesi, Keçeli (Halaskar) Kilisesi, Taş köprü, Kuyuca Harabeleri, Meryem Ana Müzesi, kentin tarihini anlatan diğer eserler.

Kars, geniş bir arazi yapısına sahip. Bu nedenle ilde hayvancılık ve yayla yaşamı oldukça önemli. Yaylalarda kurulan 'zavot' adlı geçici mandıralarda süt ürünleri üretiliyor. Peynir türleri arasında özel bir yere sahip olan Kars gravyer peyniri, yöre halkının geçim kaynaklarından biri. Bununla beraber sucuk, pastırma ve kavurma yapımı da yaygın. Hayvanlardan elde edilen kıl, yün ve yapağılar halı, kilim, heybe ve keçe yapımında kullanılıyor. Kağızman ilçesinde sebze ve meyve yetiştiriciliğinin yanı sıra arıcılık ve hayvancılıkla geçim sağlanıyor. Yakın zamana kadar dut pestili ve dut pekmezi ile ünlü ilçede şimdilerde dut ağacı görmek büyük bir sürpriz.

Hamurişleri makbul
İlin coğrafi konumu ve iklim şartları yöre mutfağını da etkilemiş. Besin kaynakları arasında özellikle hamurişleri, tahıl ürünleri ve hayvansal gıdalar ilk sıralarda yer alıyor. Katmer, Gagala, Kete, Feselli, Nezik, Kuymak, Hasuda (haside), Pişi, Mafiş, Lokum (lokma), Kesme çorbası, Erişte aşı, Hgangel (mantı), Yaprak mantı, Kaz etli pilav, Piti kebabı, Kurze başlıca yemekleri.

Katmer yapılırken mayalı hamur hazırlanıyor. Yöresel deyimle hamur ekşitiliyor. Yufka şeklinde açılan hamurlar beşerli olarak aralarına yağ sürülüp rulo şeklinde sarılıyor. Tepsinin ortasından başlamak kaydıyla kıvrımlı olarak sarılıyor. Üzerine yumurta sarısı sürülüp fırında ya da köylerde ocak üzerinde alt üst edilerek pişiriliyor. Gagala da bir tür hamurişi. Mayalı hamur bezelerinin ortası delinerek elips şeklinde biçimlendiriliyor. Üzerlerine yumurta sarısı sürülüp yağlanmış tepsiye diziliyor. Yine fırında ya da ocak üzerinde pişiriliyor. Feselli denilen hamurişi, mayalı hamurdan yapılıyor. Hamur biraz bekletilip yufka şeklinde açılıyor. Ortası yağlanıp kare şeklinde içe doğru katlanıyor. Ocağın üzerine ters kapatılmış kızgın sacda pişiriliyor. Nezik yapılırken hamur su yerine kaymakla yoğruluyor. Hazırlanan bezeler biraz kalınca açılıyor. Yine sac üzerinde önlü arkalı pişiriliyor. Kuymak için; önce tavaya bir miktar kaymak konuyor ve ısıtılıyor. Alabildiği kadar mısır unu ya da buğday unu eklenip sürekli karıştırılıyor. Biraz su eklenip kaymağın yağı çıkıncaya kadar karıştırılarak pişiriliyor. Hasuda ya da Haside yörede çok sık yapılan bir tatlı. Bunun için kızdırılmış tereyağında un kavruluyor. Suyla karıştırılmış pekmez eklenip karıştırılarak pişiriliyor. Lokum, hepimizin bildiği lokma. Tek farkı, pişen hamurlar şerbete atılmayıp aralarına peynir, bal veya reçel sürülerek yenmesi. Mantı (Hgangel), mayasız hamurdan hazırlanıyor. Yufka şeklinde açılan hamur, küçük kareler şeklinde kesilip içlerine kuşbaşı et ya da kaz eti parçaları yerleştiriliyor. Kapatılan hamurlar mantı gibi pişiriliyor. Arzuya göre üzerine yağda kavrulmuş soğan ya da salçalı sos dökülüyor. Sarımsaklı yoğurtla yemek de adetten. Yaprak mantıların içine bir şey konmuyor. Kare şeklinde kesilen hamurlar kaynar suda pişirilip üzerine yağda kavrulmuş soğan veya salçalı sos dökülüyor. İsteyen sarımsaklı yoğurtla yiyiyor.
Sizler için yörenin özel tatlarından birkaç yemek hazırladık. Umarım beğenirsiniz.

KARS PEYNİRLERİ

Kars kurutu
Bir çeşit sertleştirilmiş çökelek peyniridir. Yoğurt yayıktan geçirilerek yağı alınır. Geriyekalan ayran ısıtılır ve çökelek elde edilir. Çökeleğin suyu süzdürülüp tuzlanır ve patates büyüklüğünde yuvarlanır. Güneşte kurutularak tüketilir.

Kars kaşarı
Kars, Erzurum ve Muş gibi illerimizde altışar kiloluk kalıplar halinde üretilen kaşarpeynirinin kabuk yüzeyleri daha küflü olur. Son yıllarda Kars'ta inek ve koyun sütü karıştırılarak kaşarpeyniri üretildiğinden geleneksel sarı rengi iyice koyulaşmakta.

Kars lor (şor) peyniri
Makineden ya da yayıktan geçirilen peynirin kaymağı alınır. Yağın altında kalanlar kaymakaltıyla pişirilir ve içine maya eklenir. Elde edilen yağsız taze peynir lor ya da yerel adıyla şor peynirdir.

Çeçil peyniri
İnek, koyun ya da keçi sütünden yapılan yağsız bir tel peynir olan çeçil, çeşitli yörelerde saçak, çiçal ve iplik peyniri olarak bilinir. Süt makinede çekilirken makine altında kalan ayranın mayalanmasıyla yapılır. Hanak telli peyniri Hanak ilçesinde yavan inek sütünden yapılan bu peynir, çok az

Çökelek peyniri
Tereyağından arta kalan yayıkaltı ya da yavan sütten yapılmış peynirden kalan peyniraltı suyu önce ısıtılır, sütlü kısmı dibe çöker. Sonra gerekirse mayalanır ve tuzlanır. Tuluma basıldığında uzun süre saklanan çökelek peyniri yörede börek harcı ve salatalarda kullanılır.

Kars gravyer peyniri
Bir süre Çarlık Rusya'sının işgalinde kalan Kars'ta yabancı ustaların öncülüğünde gravyer peyniri üretilmeye başlanmış. Yörede tam yağlı inek sütünden yapılmakta.

KARS YEMEKLERİNDEN ÖRNEKLER

Erişte aşı
Hazırlama Süresi : 30 dk
Pişirme Süresi : 45-50 dk
6 kişilik

Gerekli Malzemeler :
1 kahve fincanı nohut
1 çay fincanı yeşil mercimek
1 soğan
1 havuç
1 patates
2 domates
45 gr tereyağı
1.5 litre sıcak su
150 gr hazır erişte
Taze ya da kurutulmuş reyhan
Kekik ya da nane
Erişte hamuru için:
1 su bardağı un
1 kahve fincanı su
1 tutam tuz

Hazırlanışı: Nohutları akşamdan ıslatın. Suyunu değiştirip haşlayın ve süzün. Mercimeği yıkayıp haşlayın ve süzün. Soğan, domates, patates ve havucu temizleyip küp küp doğrayın. Bir tencerede tereyağını kızdırıp soğanı kavurun. Domatesi ilave edip birkaç dakika pişirin. Havuç ve patatesi ilave edip tuz serpin. Kısık ateşte 15 dakika pişirin. Sıcak su, nohut ve mercimeği ilave edin. Ara ara hızlıca karıştırarak 20 dakika daha pişirin. Unu hamur yoğurma kabına alın. Tuz serpip harmanlayın. Suyu ilave edip sert kıvamlı bir hamur yoğurun. Hamuru unlanmış tezgâhın üzerinde merdaneyle açın. İnce şeritler şeklinde kesip erişteyi hazırlayın. Erişteyi tencereye ekleyip yumuşayıncaya kadar pişirin. Taze ya da kurutulmuş reyhanı ilave edip tencereyi ocaktan alın. Çorbayı servis kâselerine paylaştırın. Kekik ya da nane serpip sıcak olarak servis yapın.

Piti kebabı (Bozbaş)
Hazırlama Süresi : 30 dk
Pişirme Süresi : 45-50 dk
4 kişilik

Gerekli Malzemeler:
500 gr kuşbaşı koyun eti
1 su bardağı nohut
4 yufka
Tuz, karabiber

Hazırlanışı: Nohutları akşamdan ıslatın. Suyunu değiştirip iyice haşlayın ve süzün. Nohutların kabuklarını soyup bir kâseye alın. Kuşbaşı etleri tuz ve karabiberle tatlandırıp bir tencereye alın. Az su ilave ederek iyice pişirin. Suyu azalırsa bir miktar daha su ekleyin. Yufkaları sac üzerinde kızartıp küçük parçalara ayırın ve bir tepsiye yayın. Üzerine kalan et suyunu gezdirin. Et ve nohudu harmanlayıp yufkaların üzerine yayın. servis tabaklarına paylaştırıp servis yapın.

Kurze
Hazırlama Süresi : 30 dk
Pişirme Süresi : 15 dk
6 kişilik

Gerekli Malzemeler :
500 gr yağlı koyun kıyması
2 soğan
1 kahve fincanı sirke
Yarım limonun suyu
3 çorba kaşığı domates salçası
Tuz
Hamur malzemesi:
2 su bardağı un
1 yumurta
Yarım su bardağı su

Hazırlanışı: Soğanları temizleyip küp şeklinde doğrayın. Kıyma ve soğanı bir tavada sürekli karıştırarak kavurun. Tuz, 1 fincan sirke ve yarım limonun suyunu ilave edip tavayı ocaktan alın. Hamur için; unu bir kaba alın. Tuz serpip harmanlayın. Ortasını havuz gibi açıp yumurta ve suyu ekleyin. Unu kenarlardan ortaya toplayarak bir hamur yoğurun. Hamuru küçük bezelere ayırın. Hazırladığınız iç malzemeden ortasına yayın. Kenar uçlarını kapatarak rulo şeklinde sarın. Derin bir tencerede hafif tuzlu su kaynatın. Hamurları kaynar suda haşlayıp kevgirle süzgece alın. Mantıları servis tabaklarına paylaştırın. Salçayı suyla ezin. Tavaya alıp 1-2 dakika pişirin. Salçalı sosu kurzelerin (mantı) üzerine gezdirip servis yapın.

Kaz etli pilav
Hazırlama Süresi : 15 dk
Pişirme Süresi : 45 dk
4 kişilik

Gerekli Malzemeler :
500 gr kaz göğüs eti
1.5 su bardağı pirinç
1 soğan
2.5 su bardağı et suyu
150 gr tereyağı
1 çorba kaşığı domates salçası
1 ayva
Tuz

Hazırlanışı: Gögüs etini 3 su bardağı tuzlu suda 10 dakika haşlayıp didikleyin. Etin suyunu ayırın. Etleri bir tavaya alıp kendi yağıyla 5-10 dakika kavurun. Pirinci bol suyla yıkayıp süzün. 2.5 su bardağı et suyunu yayvan bir tencereye alın. Pirinci ve tuzu ilave edip karıştırın. Kapağı kapalı olarak suyunu çekinceye kadar 15 dakika pişirin. 100 gr tereyağını küçük parçalar halinde pilava ilave edin. Tahta kaşıkla harmanlayıp kapağı kapalı olarak 5 dakika dinlendirin. Ayvayı soyup küp şeklinde doğrayın. Bir toprak güveçte pilav, et ve ayvayı harmanlayın. Önceden ısıtılmış 180 dereceye ayarlı fırında 20 dakika pişirin. Soğanı soyup küp şeklinde doğrayın. Kalan tereyağını küçük bir tavada kızdırıp soğanı kavurun. Salçayı ekleyip ezerek karıştırın. Pilavı servis tabaklarına paylaştırıp üzerlerine 1-2 kaşık salçalı sos ekleyin. Sıcak olarak servis yapın.

Kars ketesi
Hazırlama Süresi : 30 dk
Pişirme Süresi : 30 dk
6 kişilik

Gerekli Malzemeler:
5 su bardağı un
1 çay kaşığı kuru maya
1 tatlı kaşığı tozşeker
1 su bardağı ılık süt
150 gr margarin
1 yumurta
1 tutam tuz

Hazırlanışı: Unu geniş bir kaba eleyin. Yarım su bardağı kadarını ayırıp kalanına tuz ekleyin ve harmanlayın. Ortasını havuz gibi açın. Mayayı 1 fincan sütle ezip unun ortasına ekleyin. Üzerine biraz un serpip ılık ortamda maya kabarıncaya kadar 10 dakika bekletin. Margarini eritin. 1 kaşık kadarıyla tepsiyi yağlayın. 2 kaşık kadarını ayırın. Kalan yağ ve sütü una azar azar ilave edip yumuşak bir hamur yoğurun. Üzerini temiz bir bezle örtüp ılık bir yerde 1 saat dinlendirin. Ayırdığınız 2 kaşık margarine yarım su bardağı unu ilave edin. Kısık ateşte 4-5 dakika kavurun. Hamurdan 6 beze hazırlayın. Her bezenin ortasını çukurlaştırıp kavrulmuş undan ekleyin. Hamuru yuvarlayarak kapatın. Ters çevirip tepsiye yerleştirin. Malzeme bitinceye kadar işlemi sürdürün. Üzerine çatal ucu batırarak birkaç yerinden delin. Çırpılmış yumurta sürüp önceden ısıtılmış 180 dereceye ayarlı fırında 30 dakika pişirin. Sıcak veya ılık olarak servis yapın.

Kaynak: Lezzet